30/04/2018

Η μεσαιωνική πολιτεία στο όρος Φουκάς (Απέσας)

Το όρος Φουκάς (Απέσας) βρίσκεται γεωγραφικά νότια του Ζευγολατιού, κοντά στα χωριά Καλέντζι, Σουληνάρι και Χαλκί, και έχει υψόμετρο 873 μ. Δεσπόζει και χωρίζει τις πεδιάδες των Κλεωνών, της Νεμέας και της Βόχας. Ως χώρος έχει κηρυχθεί αρχαιολογικά προστατευμένος και ιστορικά διατηρητέος. Παρόλες τις νεώτερες επεμβάσεις που έχουν γίνει μέχρι σήμερα, αυτός συνεχίζει να διατηρεί την αρχική του μορφή.

Το έτος 2014 κυκλοφόρησε μία πρώτη έκδοση για το όρος Φουκάς (Απέσας) με τίτλο:  «Οδοιπορικό στο όρος Φουκάς (Απέσας)». Στην έκδοση αυτή συμπεριελήφθηκαν όλα εκείνα τα ιστορικά στοιχεία που σχετίζονται με το ομώνυμο όρος, τα οποία παρουσιάστηκαν με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να δίνεται σε κάθε ενδιαφερόμενο μια συνολική πρώτη εικόνα, τόσο για την ιστορική του πορεία και εξέλιξη όσο όμως και για τη συμβολή και επιρροή που αυτό άσκησε στο πέρασμα των χρόνων στην ευρύτερη περιοχή της κεντρικής Κορινθίας. Σχετική βιβλιογραφία για το όρος Φουκάς δεν υπήρξε, εκτός από σκόρπιες και αποσπασματικές αναφορές που αφού εντοπίστηκαν μέσα σε διάφορα έργα, στη συνέχεια συγκεντρώθηκαν, αξιολογήθηκαν, ταξινομήθηκαν και καταγράφηκαν.

Από το έτος 2014 που κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση του βιβλίου μέχρι σήμερα η έρευνα δεν έχει σταματήσει. Η προσπάθεια για αναζήτηση νέων ιστορικών στοιχείων υπήρξε συνεχής, με αποτέλεσμα το χρονικό αυτό διάστημα που μεσολάβησε να εμφανιστούν νέα ιστορικά δεδομένα, τα οποία εμπλούτισαν σε μεγάλο βαθμό το περιεχόμενο της πρώτης εκδόσεως. Αυτά τα στοιχεία, μαζί με άλλα που ενδεχομένως θα προκύψουν στο προσεχές μέλλον, θα μπορούσαν να αποτελέσουν το περιεχόμενο μιας δεύτερης συμπληρωμένης εκδόσεως.

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται μια γκραβούρα του Ιταλού GirolamoAlbrizzi, που εντοπίστηκε στο έργο του «Esatta Notitia del Peloponeso (1684)». Στη γκραβούρα αυτή απεικονίζεται το κάστρο – φρούριο επί της κορυφής του όρους Φουκάς με την αναγραφόμενη ονομασία «FOICA». Πρόκειται για έναν πίνακα με πολλές λεπτομέρειες, στον οποίο απεικονίζεται η νότια και δυτική πλευρά του όρους. Ανάμεσα σε άλλα διακρίνεται καθαρά η πύλη, το επιβλητικό καμπαναριό, το μονοπάτι – δρόμος που υπάρχει και σήμερα με κατάληξη το χωριό Χαλκί, διάφορες μικρές οικίες, εκκλησίες, νερόμυλοι κ.α. Ο Ιταλός περιηγητής και εκδότης Girolamo Albrizzi στο έργο του αναφέρει καθαρά ότι πρόκειται για κάστρο και πολιτεία μαζί, δηλαδή καστροπολιτεία, η οποία χώριζε την Σικυωνία από την Φλιασία. Ειδικότερα αναφέρει: «A confine della Sicionia ve la Fliasiahor Foicache fu Cittahora Castellosopra vn colle a confine diRomaniae Corinthiaa piedi del quale v’ e il fuo Borgo…». Σε έναν χάρτη του ιδίου αναγράφεται πάλι «Toicha Foca», που σημαίνει πιθανόν τείχη Φουκά.

Η εικονιζόμενη αυτή καστροπολιτεία επί του όρους Φουκάς είναι ουσιαστικά ένας μεσαιωνικός οικισμός που αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα. Στο υψηλότερο βρίσκεται το κάστρο – φρούριο στο οποίο κατέφευγαν οι κάτοικοι σε περίπτωση κινδύνου, επιδρομής ή πολέμου, ενώ στο χαμηλότερο επίπεδο που απλώνεται στους πρόποδες του όρους αναπτυσσόταν η πολιτεία. Επομένως έχουμε να κάνουμε με μία μεσαιωνική καστροπολιτεία. Στις διαθέσιμες γραπτές ιστορικές πηγές μνημονεύεται ο μεσαιωνικός οικισμός της αρχαίας Άπεσας, τον οποίο διαδέχθηκε ο μεσαιωνικός οικισμός Φουκάς. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για μια «αόρατη» σήμερα μεσαιωνική πολιτεία, από τις πολλές που υπήρχαν στον Ελλαδικό χώρο κατά τον 13ο και 15ο αιώνα, οι οποίες προστατεύονταν από τείχη.

Η καστροπολιτεία του Φουκά αποτελείται από μία ακρόπολη, η οποία έχει μικρό και αμυγδαλοειδές σχήμα, και δύο τείχη εκατέρωθεν που μοιάζουν σαν πτερύγια και φθάνουν έως τον γκρεμό. Από τα τείχη σώζονται μόνο τα θεμέλια πάχους 1,6 μ. Οι δύο πλευρές είναι δομημένες με θραυστούς λίθους, καλής δομήσεως και ενδιάμεσα συμπληρώνονται από μικρότερους λίθους. Η δόμηση των τειχών του Φουκά είναι πανομοιότυπη με εκείνη του κάστρου – φρουρίου του Αγγελόκαστρου.

Θα πρέπει να σημειωθεί όμως ότι οι διαθέσιμες πηγές δεν είναι πάντοτε ακριβείς ως πρός τον ορισμό της πόλης. Πολλές φορές παρατηρείται το γεγονός στα ιστορικά και περιηγητικά – ταξιδιωτικά κείμενα να χρησιμοποιούνται χωρίς καμία διάκριση οι όροι «άστυ», «πόλις», «πολίχνη», «κάστρον», «φρούριον»,ακόμα και όταν γίνεται λόγος για τον ίδιο οικισμό. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και για τον υπό εξέταση αρχαιολογικό, ιστορικό και θρησκευτικό χώρο του όρους Φουκά. Άλλοτε στα κείμενα μνημονεύεται ως κάστρο, άλλοτε ως φρούριο, άλλοτε ως πολιτεία ή καστροπολιτεία και άλλοτε ως μεσαιωνική πόλη – πολιτεία. Οι σημαντικότερες αναφορές για την ύπαρξη της καστροπολιτείας του Φουκά είναι οι κατάλογοι με τα κάστρα του πριγκιπάτου του Μορέως του έτους 1377, οι κατάλογοι των φρουρίων των ετών 1467, 1469 και 1471. Σε ανέκδοτο τουρκικό κατάστιχο του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας που συντάχθηκε το έτος 1500, μνημονεύεται οικισμός «Φουκάς». Επιπλέον, όπως έχει προαναφερθεί, το έτος 1684 ο Ιταλός Girolamo Albrizzi απεικονίζει και μνημονεύει την καστροπολιτεία του Foica.

Οι μεσαιωνικές αυτές πολιτείες, ορατές και «αόρατες», στο σύνολό τους σχεδόν βρίσκονταν πάνω σε κεντρικούς βασικούς άξονες και οδούς επικοινωνίας. Παράλληλα, αποτελούσαν το επίκεντρο για τις οικονομικές δραστηριότητες μιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής. Διακρίνονταν σε μεγάλες πολιτείες και σε μικρότερες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας μεγάλης καστροπολιτεία είναι η πόλη της Ακροκορίνθου, η οποία είχε αναπτύξει ένα δίκτυο από μικρότερες πόλεις, φρούρια ή πύργους, τα οποία συμπλήρωναν την οπτική της σύνδεση και την προφύλασσαν ή την προειδοποιούσαν σε περίπτωση κινδύνου.  Σε αυτήν τη κατηγορία μπορεί να ενταχθεί και η μικρή καστροπολιτεία του Φουκά.

Σήμερα στη θέση του κάστρου υπάρχει το εκκλησιαστικό σύνολο της Ζωοδόχου Πηγής, το οποίο είναι προσβάσιμο μόνο από χωματόδρομο. Το εκκλησάκι της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής βρίσκεται προσκολλημένο στη νότια βραχώδη πλευρά της κορυφής του όρους Φουκάς μέσα σε σπήλαιο. Κτίστηκε το 700 μ.Χ περίπου. Σύμφωνα με την παράδοση εκεί έζησαν πολλοί ασκητές μέσα σε σπηλιές ως ερημίτες, απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο. Τελευταίος ασκητής υπήρξε ο Φανιάς, ίχνη του οποίου σώζονται μέχρι και σήμερα. Εντός του βράχου που βρίσκεται το εκκλησάκι υπάρχει αριστερά της εισόδου ένα μικρό σπηλαιώδες άνοιγμα, στο οποίο έχει τοποθετηθεί ανοιγόμενο παράθυρο. Εκεί εντοπίζονται αποτυπώματα από τα γόνατά του επάνω στις πέτρες, τα οποία δημιουργήθηκαν καθώς γονάτιζε για να προσευχηθεί. Ο Ιερός Ναός της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τα προσκτίσματά του. Αυτά είναι το κωδωνοστάσιο και τα κτίσματα που χρησιμοποιούνται για την παραμονή των πιστών.

Σύμφωνα με την παράδοση, οι ασκητές που ζούσαν στο όρος Φουκάς (Απέσας) αποφάσισαν να κτίσουν το εν λόγω εκκλησάκι της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, επειδή βρήκαν σε αυτό το μέρος μια εικόνα της Παναγίας. Οι κάτοικοι του χωριού Χαλκείου ήθελαν να κτίσουν εκκλησία πιο χαμηλά στα χωράφια και να κατεβάσουν εκεί την εικόνα της Παναγίας. Το βράδυ κατέβαζαν την εικόνα εκεί που έκτιζαν την εκκλησία και το πρωί που πήγαιναν να συνεχίσουν τις εργασίες η εικόνα έλειπε. Όταν έψαχναν, την έβρισκαν στο ίδιο σημείο που την είχαν πρωτοεντοπίσει οι Απεσάντιοι ασκητές, ψηλά στο βράχο. Έτσι εγκατέλειψαν την ιδέα και η εκκλησία έμεινε ψηλά στο βουνό.

Το εκκλησάκι εορτάζει κάθε χρόνο την Παρασκευή της διακαινησίμου εβδομάδος, δηλαδή τη  Νιά Παρασκευή ή Παρασκευή του Πάσχα, πρός τιμή της Παναγίας Ζωοδόχου ή Ζωηφόρου Πηγής. Κατά την παραμονή της εορτής τελείται πανηγυρικός εσπερινός και την επομένη Θεία Λειτουργία από τον εφημέριο του Ζευγολατιού, στην ενορία του οποίου και υπάγεται εκκλησιαστικώς ο ιστορικά διατηρητέος ημισπηλαιώδης ναός της Ζωοδόχου Πηγής μαζί με τα προσκτίσματά του.

Κλείνοντας το άρθρο αυτό θα ήθελα να παραθέσω για μια ακόμη φορά την άποψη του καθηγητή αρχαιολογίας στο ΑΠΘ Μιχάλη Α. Τιβέριου, την οποία ασπάζομαι και αποδέχομαι: « Τα αρχαία ερείπια μιας πόλης αντιπροσωπεύουν το ορατό μέρος της ιστορίας της. Πόλη που καταστρέφει τα μνημεία της αρνείται την ιστορία της και δεν μπορεί να έχει μέλλον».

Βιβλιογραφικές πηγές

  •       Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, διαδικτυακός ιστότοπος gallica.bnf.fr(αντλήθηκε το έργο του Ιταλού Girolamo Albrizzi, Esatta Notitia delPeloponneso volgarment e penisola dell a Morea, Βενετία, 1684.
  •      Διαδικτυακός ιστότοπος Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδηwww.laskaridou.gr (περιέχει την γκραβούρα του Ιταλού Girolamo Albrizzi, η οποία απεικονίζει την καστροπολιτεία του Φουκά με λεπτομέρειες).
  •    Σχοινοχωρίτης Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο όρος Φουκάς (Απέσας), εκδόσεις ΚΕΝ.Π.Π.Ε, πρώτη έκδοση Μάρτιος 2014, Ζευγολατιό Κορινθίας.

30/04/2018

Περισσότερα

Cookie Policy

Χρησιμοποιούμε cookies για να σας προσφέρουμε την καλύτερη δυνατή εμπειρία στη σελίδα μας.